ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ
Η κοινωνικοποίηση διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου. Μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης το άτομο διαμορφώνει την έννοια του εαυτού. Ο «άλλος» αποτελεί τον καθρέφτη του εαυτού μας και παράλληλα τον παράγοντα διαμόρφωσής του. Η κοινωνικοποίηση συντελείται στα πρώτα στάδια της ζωής του ατόμου. Το άτομο αφομοιώνει έτσι τις θεμελιώδεις αξίες και τα κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς. Στα άτομα με αναπηρία, ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας εξασφαλίζεται το δικαίωμα συμμετοχής στις κοινωνικές δραστηριότητες. Αυτό συμβάλλει καθοριστικά στη κατίσχυση της Δημοκρατίας και της Ισότητας. Ο Αριστοτέλης είπε «Ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό κι αν μπορεί να μείνει μόνος του, τότε δεν είναι άνθρωπος, αλλά ζώο ή θεός». Ισχυρίστηκε πως ο άνθρωπος έχει την έμφυτη ανάγκη για κοινωνικοποίηση κοινωνική συναναστροφή.
Στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τα άτομα με αναπηρία, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον βαθμό λειτουργικότητας, προσαρμοστικής ικανότητας και ποιότητας ζωής. Στο Εγχειρίδιο της Αμερικανικής ένωσης Ψυχιάτρων, η προσαρμοστική ικανότητα αναφέρεται ως ένα κριτήριο διάγνωσης της νοητικής αναπηρίας. Οι προσαρμοστικές δυσλειτουργίες μπορεί να έχουν αντίκτυπο στην επικοινωνία, τις κοινωνικές/διαπροσωπικές δεξιότητες και την αυτοεξυπηρέτηση. Ακόμη επηρεάζει τη ζωή στο σπίτι, τη χρήση των κοινοτικών πόρων, την αυτό-καθοδήγηση, τις λειτουργικές ακαδημαϊκές δεξιότητες, την εργασία, τη ψυχαγωγία, την υγεία και την ασφάλεια.
Τα παιδιά με ήπια νοητική αναπηρία επίσης, παρουσιάζουν περισσότερα αρνητικά κίνητρα ως προς τη λύση προβλημάτων σε σύγκριση με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Τα παιδιά με νοητική αναπηρία, επειδή αποτυγχάνουν συχνότερα σε έργα λύσης προβλημάτων, αναπτύσσουν ένα ισχυρό αίσθημα αποτυχίας γνωστό ως «μαθημένη αβοηθησία». Αυτό αυξάνεται όσο αυξάνεται η νοητική τους ηλικία. Αναπτύσσουν, δηλαδή, μια παθητική στάση που ενισχύει τα αρνητικά κίνητρα. Έτσι ακόμα κι αν υπάρχουν εμπειρίες επιτυχίας αποδίδονται σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως η τύχη ή ευκολία του έργου.
Ακόμη, διαπιστώνεται πως τα παιδιά αυτά έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για αποδοχή. Σε μία από τις έρευνές του ο Zigler (1961), τα παιδιά με και χωρίς νοητική αναπηρία κλήθηκαν να παίξουν με ένα βαρετό και μονότονο παιχνίδι με τον πειραματιστή να είναι παρών. Παρατηρήθηκε πως τα παιδιά με νοητική αναπηρία αφιέρωσαν περισσότερο χρόνο με το παιχνίδι. Το ίδιο συνέβη και με τα παιδιά που βρίσκονταν σε ίδρυμα. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε ισχυρή απόδειξη πως τα παιδιά έπασχαν σε μεγάλο βαθμό από μακροχρόνια κοινωνική αποστέρηση.
Για τους λόγους αυτούς , είναι σημαντική η οργάνωση δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην κοινωνικοποίηση και τη καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης. Οι εν λόγω πρακτικές αντιπροσωπεύουν τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, των θεμελιωδών ελευθεριών και της ανθρώπινης ποικιλομορφίας από το ευρύτερο κοινωνικό ιστό.
Έχει παρατηρηθεί λοιπόν πως η συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία σε βιωματικές ασκήσεις, είναι ένας τομέας δραστηριοτήτων με πολύ καλά αποτελέσματα όσον αφορά την κοινωνικοποίηση τους.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
Η άσκηση αποτελεί μια δομημένη πρόταση που κάνει ο εμψυχωτής/εκπαιδευτικός προς τους συμμετέχοντες για ομαδική ή ατομική δράση. Είναι δομημένη γιατί είναι μια δράση που εξελίσσεται σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και έχει συγκεκριμένες οδηγίες. Γι’ αυτό το λόγο μπορεί να φαίνεται σαν μια τεχνητή κατάσταση, αποτελεί όμως μια άμεση εμπειρία, που φέρνει σε επαφή τον συμμετέχοντα με τον εαυτό του και τους άλλους.
Το βίωμα – αν συμβεί- είναι αυθεντικό, γιατί ο καθένας μέσα σ’αυτή τη δράση είναι ο εαυτός του. Τα συναισθήματά του, οι αντιδράσεις του και η γνώση που παίρνει είναι γνήσια γιατί προέρχονται από την προσωπική του εμπλοκή.
Οι ασκήσεις μπορεί να είναι κινητικές, εικαστικές, μουσικοκινητικές, θεατρικό παιχνίδι , κατασκευές κ.ά
ΓΙΑΤΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Οι ασκήσεις έχουν τα εξής πλεονεκτήματα:
- κινητοποιούν το σώμα, το συναίσθημα και το νου. Η ολική εμπλοκή σ’ αυτό που συμβαίνει επιτρέπει την αύξηση της επίγνωσης και την ιδιοποίηση των νέων πληροφοριών.
- Έχουν συχνά τη μορφή παιχνιδιού, επομένως τα άτομα ανοίγονται, λειτουργούν μ’ ένα τρόπο αυτόματο και αυθόρμητο και εκφράζουν γνήσια στοιχεία του εαυτού τους.
- Προσφέρουν ένα ασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο τα άτομα μπορούν να δοκιμάσουν νέες συμπεριφορές, να ανακαλύψουν νέους τρόπους επικοινωνίας και να αναπτύξουν τη φαντασία και τη δημιουργικότητά τους.
- Αυξάνουν τις αλληλεπιδράσεις επομένως διευκολύνουν την επικοινωνία και το δέσιμο της ομάδας.
- Δίνουν την ευκαιρία σε όλα τα άτομα να έχουν κάποιο ρόλο, έτσι εμπλέκονται και τα πιο διστακτικά.
- Κάνουν πιο ενδιαφέρουσα τη συζήτηση που ακολουθεί γιατί προέρχεται από κοινή εμπειρία.
- Τα άτομα μπαίνουν σε δράση και έτσι παίρνουν την ευθύνη να λειτουργήσουν αυτόνομα και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.
- Είναι αποτελεσματική μέθοδος για ευχάριστη και γρήγορη μάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων.
ΟΜΑΔΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Σε μια εκπαιδευτική ομάδα ο βασικός στόχος είναι η ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων και η απόκτηση γνώσεων που θα ιδιοποιηθούν και θα είναι εφαρμόσιμες.
Σε αντίθεση με άλλες προσεγγίσεις, η βιωματική εμπειρία προηγείται της θεωρίας. Δε γίνεται αρχική θεωρητική εισήγηση για το θέμα στο οποίο πρόκειται να επικεντρωθεί η ομάδα. Το θεωρητικό ερώτημα όσο και οι απαντήσεις βιώνονται σε μια προσωπική διάσταση από τους συμμετέχοντες μέσα από τις ασκήσεις που προτείνει ο εμψυχωτής. Πρόκειται για μια γνώση που επειδή πηγάζει από τα προσωπικά βιώματα, ιδιοποιείται και οδηγεί σε προσωπικές αλλαγές και ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων. Γι’ αυτό το λόγο στις περισσότερες ασκήσεις που προτείνονται, τα άτομα είναι ο εαυτός τους και δεν υποδύονται κάποιο ρόλο. Η διαδικασία που ακολουθεί τη βιωματική εμπειρία και αφορά στην παρατήρηση του εαυτού τους, της ομάδας και του εμψυχωτή δίνει έναυσμα για τη συζήτηση και την περαιτέρω θεωρητική επεξεργασία του θέματος. Ο εμψυχωτής τότε μπορεί να δώσει περισσότερες απαντήσεις και θεωρητικό υλικό πάνω στο θέμα.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΜΕΙΣ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΔΟΥΛΕΨΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Οι τομείς που θα επιλέξει ο εμψυχωτής να ασχοληθεί, έχει να κάνει με την ευχέρεια και τις δυνατότητες της ομάδας. Εκείνη καθοδηγεί και ανάλογα προσαρμόζονται όλοι οι συμμετέχοντες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής :
- Συνεργασία
- Εμπιστοσύνη
- Σεβασμός –Ευγένεια
- Αυτοπεποίθηση
- Αυτογνωσία
- Δικαιώματα- Υποχρεώσεις
- Όρια
- Αποδοχή θλιβερών γεγονότων
- Αντιμετώπιση δυσκολιών-Φοβιών
- Διαχείριση άγχους –θυμού-απογοήτευσης
- Έκφραση σκέψεων –συναισθημάτων
- Αναγνώριση συναισθημάτων
- Αυτοσχεδιασμοί-Απελευθέρωση
- Ενσυναίσθηση
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Ακολουθούν παραδείγματα εντελώς ενδεικτικά. Άλλωστε υπάρχει υλικό (που δεν αφορά άτομα με αναπηρία, όπως αναφέραμε ) το οποίο είναι η βάση. Από εκεί και πέρα γίνονται συνεχώς παραλλαγές, προσθήκες και γενικά διαφοροποιήσεις. Σημαντικό ρόλο παίζει η δυναμική της ομάδας και η εμπειρία του εμψυχωτή-εκπαιδευτή.
Μια από τις πρώτες βιωματικές ασκήσεις που αφορά την συνεργασία είναι να τοποθετήσουμε ένα λευκό χαρτί μπροστά από κάθε συμμετέχοντα. Θα πρέπει να ξεκινήσει να ζωγραφίζει ελεύθερα μέχρι ο εμψυχωτής να πει στοπ. Στη συνέχεια ο εμψυχωτής αλλάζει τις ζωγραφιές δεξιόστροφα. Έτσι ο κάθε ένας έχει την ζωγραφιά αυτού που βρισκόταν αριστερά του. Συνεχίζει να ζωγραφίζει μέχρι να ξανακούσει στοπ. Κ αλλάζουν και πάλι οι ζωγραφιές δεξιόστροφα. Και πάλι το ίδιο, μέχρι η κάθε ζωγραφιά να περάσει από όλα τα μέλη, με αποτέλεσμα ο καθένας να αφήσει σε όλες το αποτύπωμα και την φαντασία του. Το σημαντικό εδώ είναι να τονίζει ο εκπαιδευτής ότι αν κάποιος για παράδειγμα έχει ξεκινήσει να φτιάχνει ένα σπίτι και ακουστεί στοπ, ο διπλανός μπορεί να το κάνει δέντρο αν του έρθει αυτή η σκέψη. Έτσι οι ζωγραφιές αλλάζουν πολύ από την αρχική τους μορφή και όταν κλείσει ο κύκλος θα πρέπει να γίνει συζήτηση επάνω σε αυτό. Πως βίωσαν τα μέλη την παρέμβαση των υπόλοιπων; έγινε καλύτερη από ότι τη είχε φανταστεί ο καθένας μόνος του ή χειρότερη; είναι αποτελεσματικό να βάζουμε όλοι το λιθαράκι μας σε κάτι με ηρεμία και υπομονή ή προτιμάμε να αρχίσουμε και να τελειώσουμε κάτι χωρίς άλλη εμπλοκή; Προφανώς δεν υπάρχει σωστή ή λάθος απάντηση, αφήνουμε τον καθένα να εκφραστεί ελευθέρα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι αν επαναληφθεί μετά από κάποιο διάστημα, που έχει δεθεί η ομάδα, παρόμοια άσκηση με θέμα την συνεργασία, οι απαντήσεις είναι διαφορετικές από τις αρχικές.
Ένα παράδειγμα που αφορά την εμπιστοσύνη είναι η άσκηση όπου τα άτομα της ομάδας χωρίζονται σε ζευγάρια και ο ένας είναι «μουγκός» και ο άλλος «τυφλός». Ο «μουγκός» καθοδηγεί τον «τυφλό» ,τον πηγαίνει βόλτα, τον χορεύει, τον ξεναγεί χωρίς να μπορεί να πει λέξη. Ο «τυφλός» έχοντας βέβαια τα μάτια κλειστά βασίζεται στο ταίρι του. Αφήνεται στα χέρια του κ προσπαθεί να το εμπιστευτεί χωρίς να μπορεί να κάνει ούτε ερωτήσεις, καθώς το ταίρι του δεν μπορεί να απαντήσει. Αντίστοιχα αργότερα αλλάζουν οι ρόλοι. Πόσο εύκολο είναι να αφηνόμαστε στα χέρια άλλου; Πόσο τον εμπιστευόμαστε; Πως χειριστήκαμε την ανασφάλεια που νιώσαμε; Θυμώσαμε; Νιώσαμε ότι εκτεθήκαμε στο ταίρι μας;
Μια από τις ασκήσεις που βοηθά την αυτοπεποίθηση είναι «να φτιάξουμε μια ιστορία». Το κάθε μέλος λέει δύο τυχαίες λέξεις, τις οποίες πρέπει να θυμάται. Ξεκινά ο πρώτος από τον κύκλο…μια φορά κι έναν καιρό χρησιμοποιώντας την μια λέξη από αυτές που είχε επιλέξει , ξεκινώντας έτσι μια ιστορία. Συνεχίζει ο επόμενος χρησιμοποιώντας κι εκείνος την πρώτη λέξη κ μετά ο επόμενος κτλ, συνεχίζοντας την ιστορία. Όταν κλείσει ο κύκλος ξαναρχίζει ο πρώτος με την δεύτερη λέξη κ συνεχίζουν τα μέλη ένα ένα. Η ιστορία που χτίζεται θα πρέπει να έχει ροή. Να προσπαθεί ο καθένας να συνεχίσει την ιστορία του προηγούμενου βάζοντας την λέξη του, αλλά χωρίς να χάνεται το νόημα του «παραμυθιού» κ κάνοντας το ενδιαφέρον. Μόλις τελειώσει η ιστορία ο εμψυχωτής αφηγείται το παραμύθι όλο μαζί με αρχή, μέση, τέλος. Στη συνέχεια ζωγραφίζουμε όλοι μαζί την ιστορία σε ένα μεγάλο χαρτόνι ή την φτιάχνουμε με πλαστελίνη ή την παίζουμε ως θεατρικό. Όλο αυτό δημιουργεί περηφάνια κ αυτοθαυμασμό. Δεν πιστεύουν τα παιδιά ότι μπορούν να χτίσουν κάτι τέτοιο και ειδικά όταν το βλέπουν ολοκληρωμένο, αισθάνονται τεράστια ικανοποίηση.
Τέλος, αναφέρονται κάποια απλά παραδείγματα σε σχέση με την ενσυναίσθηση, τα οποία χρησιμεύουν και στο δέσιμο της ομάδας.
Τα μέλη ζωγραφίζουν με πινέλο στο στόμα, χωρίς να χρησιμοποιούν τα χέρια τους. Ο ένας βοηθά τον άλλον όσο είναι εφικτό και μετά ακολουθεί συζήτηση για τα άτομα με κινητικά προβλήματα. Πώς αισθανθήκανε; Προσπάθησαν ή παραιτήθηκαν; Ένιωσαν ανήμποροι; Μήπως αν υπάρχει θέληση , υπομονή και επιμονή , όλα είναι εφικτά;
Ένα ακόμα παράδειγμα είναι να πάρουν τα μέλη από μια λευκή κόλλα κ να την χωρίσουν στη μέση. Στη μία πλευρά να φτιάξουν την λύπη στην άλλη την χαρά. Ό,τι και αν σημαίνει αυτό. Άνθρωπο, σκέψη, ανάμνηση…Με κολάζ, τέμπερες ή μαρκαδόρους. Είναι απίστευτο πώς μεταφέρουν τα παιδιά εικόνες κ βιώματα στο χαρτί. Και πώς εκφράζουν με αυτό τον τρόπο σκέψεις και συναισθήματα που ποτέ δεν θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν απλά με λόγια. Στη συνέχεια σχολιάζουν τα μέλη τα έργα των ίδιων και των άλλων μελών . Μπαίνουν στη θέση του άλλου και τον κατανοούν λίγο περισσότερο.
Αναφέρθηκαν λίγα παραδείγματα κάνοντας τυχαία επιλογή στις ενότητες ,απλά για να γίνει σαφέστερος ο τρόπος που δουλεύονται κάποια πράγματα μέσω του βιώματος. Είναι πολύ σημαντικό να εμπλέκονται ουσιαστικά όλα τα μέλη της ομάδας και να βιώνουν αυτό που συμβαίνει εκείνη την στιγμή , διότι μένει και διατηρείται στην μνήμη. Δεν είναι απλά θεωρία, είναι βίωμα. Βέβαια το σπουδαιότερο όλων, είναι να υπάρχει αγάπη, αποδοχή και σεβασμός από την μεριά του εμψυχωτή, διότι αν εισπράξουν αυτά τα συναισθήματα οι συμμετέχοντες έχουν την πιο σωστή βάση ώστε να χτίσουν επάνω ό,τι ακολουθεί.